Ethiek. Hoe zit het met het recht op informatie als je een ziekte treft. Als de familie meent dat je dat eigenlijk niet aan kunt, vertelt de arts het je dan wel of niet? Wat te denken van penisverlenging of schaamlipcorrecties, doen we dat gewoon maar op verzoek?
Dat zijn ethische vraagstukken waar niet zomaar een antwoord op de vinden is en het is dan ook niet voor niets dat ethici, hoogleraren, filosofen en andere deskundigen hier hun hoofd over buigen.
Behalve op het gebied van de geneeskunde spelen er ook kwesties in de economie en politiek. Wat is de norm, het uitgangspunt van waaruit gewerkt en gehandeld kan worden? Dat lijkt voor veel mensen een ver van hun bed show, maar ethiek speelt zich dagelijks af in ons leven.
Ethiek ligt ten grondslag aan iedere samenleving
Iedere samenleving of een religie kent een eigen ethische grondslag. De doodstraf, om maar met een zwaar onderwerp in huis te vallen, is in de ene samenleving geoorloofd als consequentie van een zeker handelen, in een andere samenleving is het iets wat niet geoorloofd is. In die samenleving worden er andere straffen gegeven zoals levenslange gevangenisstraf bijvoorbeeld.
Vroegere volkeren baseerden hun handelen op mythes
In de christelijke religie worden de tien geboden als basis gezien en wordt daarnaar gehandeld. Het zijn als ongeschreven morele wetten en normen die zo veel mogelijk nageleefd worden. Het lijkt alsof het altijd zo geweest is, maar dat is niet zo. Vroegere volkeren baseerden hun handelen op mythes of gewoonten. Dat kon tot alle mogelijke maatregelen uitgroeien om chaos in de maatschappij te voorkomen. De normen en waarden zijn veranderd, maar ook tegenwoordig geldt dat de ethiek de chaos in een maatschappij aan banden legt.
Dat dit van mensen soms behoorlijk wat discipline vraagt, mag duidelijk zijn. Dat zag Pythagoras vele jaren voor christus ook al zo. Alleen door middel van helder denken en het intellect konden zintuiglijke driften en passie in toom worden gehouden, zo meende hij. Honderden jaren voor christus gaven Socrates en Plato deze methode pas werkelijk vorm. Volgens Socrates zou de mens die zichzelf het beste kende, ook het goede doen. Slecht handelen zou uit onwetendheid voortkomen. Veel filosofen na hen hebben verder vormgegeven aan deze ethische grondbeginselen. Zo meende Aristoteles dat mensen ook bewust iets slechts konden doen.
De ethiek van genot vermeerderen en pijn vermijden
Vele stromingen volgden zoals het Epicurisme en Hedonisme. De christelijke ethiek introduceerde vervolgens weer nieuwe waarden, zoals dapper en verstandig zijn. Maar borduurde ook voort op de reeds bestaande waarden zoals verlossing en zondigen. Weer later creëerden filosofen als René Descartes en Spinoza weer heel andere denkbeelden. We zijn dan al in de zeventiende eeuw beland en gek genoeg werd juist toen weer voor een deel teruggegrepen op de ethiek van het epicurisme. Dat het menselijke leven vooral gericht was op het vermeerderen van genot en het vermijden van pijn, was een veelgehoorde conclusie.
Bekende filosofen die zich in de loop der eeuwen over de ethiek hebben gebogen zijn onder andere Kant, Schopenhauer en Nietzsche. Wie meent dat dit inmiddels allemaal tot een ver verleden behoort, heeft het mis. Na de Tweede Wereldoorlog bogen veel filosofen zich wederom over de ethische kant van onze samenleving. Anscombe en Rawls zal niet veel mensen nog iets zeggen, maar zij kaartten opnieuw veel klassieke items aan waar anderen weer op doorgingen.
Euthanasie en gedragsregels in coronatijd zijn ethische kwesties
Ethische kwesties van tegenwoordig zijn bijvoorbeeld euthanasie en vraagstukken uit de bio-industrie. Maar ook gedragsregels voor artsen in de coronatijd. “Door het coronavirus zag het werk van de KNMG-ethici er de afgelopen tijd opeens compleet anders uit. COVID-19 brengt veel medisch-ethische vraagstukken met zich mee, zoals de situatie van te weinig IC-plekken. De beslissing over wie dan een bed krijgt, kun je niet aan een individuele arts overlaten. Dat is een te zware belasting. Ook wil je de maatschappij beschermen tegen willekeur. Daarom spreken we vanuit de KNMG met veel betrokken partijen: van beroepsverenigingen van artsen en verpleegkundigen tot de ouderenbond en Patiëntenfederatie, en van juristen tot een adviesgroep van externe ethici. Samen bespreken we welke criteria bruikbaar zijn.” Zo staat op de website van artsenfederatie KNMG te lezen. Een puur ethisch vraagstuk.
Ethiek: hoe moeten we handelen en waarom?
Naast de ethici houden ook filosofen zich nog altijd met dit soort vraagstukken bezig. Met name de Australische filosoof Peter Singer. Een bekende en zeker ook populaire hedendaagse Nederlandse filosoof was René Gude die meende dat filosofie je leven handiger kan maken. Hij wist de filosofie en de ethiek dichter bij de mensen te brengen door in klare taal uit te leggen hoe het ons dagelijkse leven beïnvloedde. René ten Bos wordt ook veelvuldig genoemd. Hij is momenteel hoogleraar filosofie van de managementwetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen en honorary professor aan de Universiteit van St Andrews in Schotland. Vooral op economisch gebied doet hij zijn zegje.
De Nederlandse Vereniging van Ethici (VvEN) werkt nog dagelijks aan het vak ethiek. Dit vakgebied van de filosofie is actueler dan ooit en handelt niet louter over wat is goed en wat is slecht. Normen, voorschriften en wetten, zijn allemaal nodig om chaos en willekeur te voorkomen. Hoe we moeten handelen en waarom, zijn de belangrijkste vragen om te beantwoorden.