Het zelfstandig naamwoord gaat nooit verloren. We kunnen gewoonweg niet zonder. Daarom hier een ode aan het zelfstandig naamwoord, met uitleg.
We leren het op school: zelfstandig naamwoorden zijn woorden waar je de, het of een voor kunt zetten. Het is een ding, dier of tijdsaanduiding, een eigenschap, persoon of gebeurtenis. De kleurrijke jas. Jas is het zelfstandig naamwoord. Het lange fietspad. Fietspad is het zelfstandig naamwoord. Een lieve jongen. Jongen is het zelfstandig naamwoord.
Klinkt logisch. Sommige mensen menen dat we als Nederlanders ons taalgevoel een beetje zijn kwijtgeraakt, vooral als het erom gaat of iets mannelijk of vrouwelijk is. En dat niet alleen. Er wordt al lange tijd gehamerd op het feit dat we niet meer zo goed zijn in Nederlands. Op school wordt het niet voldoende onderwezen en social mediataal maakt het er niet beter op.
Taal en taalgevoel gebruiken we iedere dag
Zonde, want taal en taalgevoel gebruiken we de hele dag. Op school, op het werk en in onze vrije tijd. Heb jij een goed taalgevoel? Dat wil zeggen dat je direct ziet of aanvoelt of iets goed gezegd of geschreven is. Voor veel mensen is dat steeds moeilijker. Hier kun je een testje doen hoe het er bij jou mee gesteld is.
Nog even naar de door ons veelgebruikte social media taal. Sociolinguïste Reinhild Vandekerckhove (UAntwerpen) deed er onderzoek naar. Toegegeven, het is een filmpje uit België, waar ze over het algemeen beter in taal zijn dan wij Nederlanders. Wij vlakken af. Vlaanderen wint ook vaak het Groot Dictee der Nederlandse Taal, wat overigens een aanrader is om eens aan mee te doen.
Zelfs achteraf is dat nog mogelijk door iemand het Groot Dictee voor te laten lezen of het nog eens afluisteren. Het Groot Dictee is hier online te vinden. Olav van Kessel, een Nederlanders, was dat jaar de winnaar en won er een schitterende vulpen met inscriptie mee. Eigenlijk een klein cadeautje voor een grootste daad, want dit dictee is niet mals. Een tipje van de sluier: denk om het woord wijdverbreid en chique en anderhalve meter samenleving. Die laatste is een prachtig samengesteld zelfstandig naamwoord.
Samengestelde zelfstandig naamwoorden
Zelfstandig naamwoorden kun je samenvoegen. Schuur en deur, worden schuurdeur. Vaat en doek worden vaatdoek. En ook die: anderhalvemetersamenleving. Een zelfstandig naamwoord is goed te combineren met een bijvoeglijk naamwoord. Denk aan de kleurrijke jas, het lange fietspad en een lieve jongen. Bloedmooi is er ook zo eentje. In dat laatste geval schrijf je het aan elkaar als het een zelfstandige betekenis heeft gekregen. Zo ontstaan woorden als kleinkind of basisschool.
Een zelfstandig naamwoord heeft geen vaste plaats in een zin. Het kan dienen als onderwerp, maar ook als lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp of bijwoordelijke bepaling. Achtereenvolgens:
De jongen fietst (onderwerp)
Ik woon naast die jongen (lijdend voorwerp)
Ik geef de jongen mijn fiets (meewerkend voorwerp)
Op zondag fietst hij altijd (bijwoordelijke bepaling)
Nog meer zelfstandig naamwoorden
Stofnamen zoals kaneel of suiker en verzamelnamen zoals groep of aantal zijn ook zelfstandig naamwoorden.
Eigennaam, het zelfstandig naamwoord met een hoofdletter
Een bijzonder zelfstandig naamwoord is de eigennaam om een persoon, zaak of land aan te duiden. Julia, Marloes, Zweden, Frankrijk of Wikipedia. Deze eigennamen worden altijd met een hoofdletter geschreven.
Het geslacht van een zelfstandig naamwoord
Een zelfstandig naamwoord heeft in veel talen een geslacht. Als Nederlander voel je het wel aan dat je zegt ‘het meisje’ in plaats van ‘de meisje’. We maken ons er niet zo druk om, zoals in het begin van deze tekst ook al gezegd werd. Voor een buitenlander die Nederlands leert is dat anders. Hetzelfde wat wij ervaren als we ons de Duitse taal eigen willen maken. Met dat verschil met Nederlands dat wij geen naamvallen meer kennen.
Best bijzonder: rijst als zelfstandig naamwoord
Een zelfstandig naamwoord als rijst is een beetje afwijkend, want je zegt niet een, de of het rijst. Datzelfde geldt voor woorden als melk en hout. Ze worden de niet-telbare zelfstandig naamwoorden genoemd. Je zet ze eigenlijk ook niet in het meervoud.
Zelfstandig naamwoorden zonder meervoud
Er zijn ook zelfstandig naamwoorden die eigenlijk geen meervoud kennen. Denk aan woorden als: hossen, kosten, paperassen.
Laat eens woorden weg!
En dan zijn deze zelfstandig naamwoorden nog maar het begin van het goed leren schrijven en begrijpen van de Nederlandse taal. Er is nog zoveel meer nodig om een heldere zin te kunnen schrijven. Daar heb je woorden voor nodig, maar beter nog is het -volgens sommige lieden- om woorden weg te laten.
Zo zou beroemd Nederlands schrijver Jeroen Brouwers menen dat je jezelf geen schrijver mag noemen als je drie keer het woord ‘maar’ op een pagina gebruikt. Het is de reden dat bij een krant en tijdschrift altijd een eindredacteur nog een laatste blik werpt op een tekst voordat het gedrukt wordt. Het herhalen van woorden en het onnodig inzetten ervan doet eigenlijk iedereen. Je ziet het alleen na een tijdje zelf niet meer. Het wordt een blinde vlek. Schrijven is dus vooral schrappen.
Let vooral op de volgende woorden: heel, terwijl, dus, toch, meestal, vaak, soms, eigenlijk, feitelijk en zo nog veel meer. Zoals het woord ‘dan’. Schrap ze eens en lees je tekst dan nog eens over. Nee: lees je tekst nog eens over. Zie je wel! Wat overeind blijft staan is het zelfstandig naamwoord. Zonder zelfstandig naamwoord zijn we nergens. Het is in veel gevallen de kern van een zin. Lang leven het zelfstandig naamwoord. Dit is een zelfstandig naamwoordendansje waard.